امام زمان در روایات
در این مقاله به امام زمان در روایات شیعه و اهل سنت و دیگر روایات میپردازیم:
از منابع اصیل و غنی اسلامی برای فهم معارف ،دین، روایات و سنت پیامبر و اهل بیت است. این گنجینه گران سنگ در کنار قرآن کریم، پاسخ گوی بخش زیادی از پرسش ها و راهنمای مسلمین در حوزه معرفت دینی است.
وقتی قرآن کریم درباره اصول دین مانند توحید و معاد سخن میگوید یا درباره فروع دین مانند نماز و حج و زکات، بحث میکند بیان بسیاری از احکام و معارف و حد و مرزهای این موضوعات را به سنت معصومان را میگذارد. فقه غنی اسلامی – به ویژه اجتهاد شیعی ـ در بخش عمده ای،بر روایات معصومان پایه گذاری شده است.(مجموعه مفصل وسائل الشيعه تأليف مرحوم شیخ حر عاملی گواهی بر این ادعاست.)
مهدویت از اصیل ترین موضوعات اسلامی است که از آغاز اسلام، مطرح و پیوسته مورد توجه و عنایت مسلمین بوده است. پیشوایان معصوم اسلام کوشیده اند ابعاد گوناگون این جریان را بیان کنند. این تلاش فرهنگی،مجموعه عظیمی از معارف مهدوی را فراهم آورده است که تهیه و تدوین آن،محصول مجاهدت ارزشمند و پیوسته عالمان راستین است.
سیری کوتاه در احادیث مهدویت
در بین موضوعات اسلامی کمتر موضوعی است که به اندازه مهدویت، روایت داشته باشد. بعضی از محققان حدود دو هزار روایت از کتاب های روایی مسلمین را در این موضوع گرد آورده اند.
روایات مهدویت در کتابهای فراوانی از شیعه و اهل سنت نقل شده اند که در این مجموعه، منابع قدیمی و اصیلی وجود دارد که سابقه آن به عصر امامان معصوم(ع) می رسد. این بدان معنا است که روایات مهدوی حتی پیش از تولد امام مهدی (عج) در میان اصحاب امامان معروف بوده و در اصول حدیثی شیعه تدوین شده است.
منابع حديثي مهدویت در یک نگاه
منابع حدیثی،کتاب های اصلی و مادر هستند که مرجع و مستند کتاب های دیگر قرار گرفته اند و به همین سبب از اعتبار ویژه ای برخوردارند. این مجموعه در همه مذاهب اسلامی نزد محققان و عالمان شناخته شده و مورد توجه هستند. مهم ترین منابع حدیثی شیعه در موضوع مهدویت به شرح زیر است:
- الف. «کافی» اثر محمد بن یعقوب کلینی (م ۳۲۹ ) : این کتاب از قدیمی ترین و معتبرترین آثار روایی شیعه است که حاوی موضوع های مختلف اسلامی است و بخشهایی از آن درباره امامت و مهدویت است.
- ب. «الغیبه» اثر محمد بن ابراهيم ابن ابی ،زینب معروف به نعمانی : نعمانی از راوایان بزرگ شیعه در اوایل قرن چهارم است و همه کتابش را به روایات مهدویت اختصاص داده و ٤٧٨ حدیث نقل کرده است.
- ج. «كمال الدين و تمام النعمه» اثر شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی (م ۳۱۸ ق): وی از عالمان بزرگ شیعه است که کتابش را به دستور امام عصر(عج) نوشته. تمام بخشهای کتاب درباره حضرت مهدی(عج) است و از مهم ترین منابع روایی ما به شمار می رود.
- د. «الارشاد» اثر شیخ مفید (م ٤۱۳ق): او از استوانه های بزرگ شیعه و استاد بزرگانی مانند شیخ طوسی و سید مرتضی و سید رضی است. این کتاب دربردارنده تاریخ و فضائل امامان معصوم و از جمله امام دوازدهم حضرت ولی عصر (عج) است.
- ه. «کتاب الغيبه» اثر شیخ طوسی (م٤٦٠ق): این کتاب از مهم ترین و کامل ترین منابع شیعه در بحث مهدویت است؛ زیرا دلائل عقلی و نقلی وجود امام مهدی (عج) و غیبت و ظهور و نیز علائم ظهور،فضائل و سیره آن امام را آورده است. مؤلف کتاب، از بزرگان عالمان شیعه است که آثار ارزشمند دیگری به ویژه در بخش فقه و تفسیر از خود به جا گذاشته است.
گفتنی است که محدث بزرگ شیعه، مرحوم علامه مجلسی (ره) مجموعه روایات کتب یاد شده را در سه جلد (۵۳-۵۱) از مجموعه گران سنگ بحار الانوار گرد آوری کرده است.
اهل سنت نیز در مهمترین کتابهای خود احادیث مهدویت را نقل کرده اند. برای نمونه می توان به مسند احمد بن حنبل پیشوای مذهب حنبلی (م ٢٤١ق) و سنن ابوداود (م ٢٧٥ق) و سنن ترمذی (م ۲۷۹ق) از مجموعه صحاح سته اشاره کرد.
به علاوه، بعضی از عالمان اهل سنت کتاب مستقلی درباره مهدویت نوشته اند؛ همچون محمد بن یوسف گنجی شافعی (م٦٥٨ق) که البیان فی اخبار صاحب الزمان را نگاشته است.
گفتنی است که جمعی از محققان معاصر، روایات شیعه و سنی را در مجموعه ای با عنوان معجم احاديث الامام المهدی تدوین کرده اند.
از بهترین کتابهای حديثى زمان ما كتاب منتخب الاثر تألیف آیت الله صافی گلپایگانی است که ۹۲۲ روایت از ۱۵۷ کتاب روایی شیعه و اهل سنت را در موضوعات مختلف با نظم و ترتیب گرد آورده است. این اثر ارزشمند می تواند نیازهای اولیه محققان عرصه مهدویت را پاسخ دهد؛ ولی این نکته را باید مد نظر داشت که بهره مندی از روایات مهدوی، پایه ای از دانش و تسلط بر علوم عربی و حوزوی را می طلبد و باید بدانیم که در همان حال که از این سرچشمه زلال استفاده میکنیم،نباید خود را از معلم و استاد این فن بی نیاز بدانیم.
ویژگیهای روایات مهدوی
روایات مربوط به مهدویت، ویژگیهایی دارند که آشنایی با آنها می تواند مطالعه و تحقیق در این مجموعه را دقیق تر و آسان تر کند و راه معرفت به آن حضرت را هموارتر سازد. برخی از ویژگیهای روایات مهدویت را به اختصار بیان می کنیم:
تنوع و گوناگونی موضوع
- زندگی امام مهدی (عج) تند با پدران بزرگوارش (ع) متفاوت است. شرایط ویژه ای در حیات آن حضرت وجود داشته و دارد که در سایر امامان نبوده است؛ مانند ولادت پنهانی، غیبت طولانی، وضعیت مردم در دوران غیبت، طول عمر حضرت، حکومت جهانی، عدالت و امنیت و غیره. این زوایای مختلف که همگی نیازمند توضیح و تفسیر هستند موجب شده که روایات معصومان درباره مهدویت، بسیار متنوع و گوناگون باشند. در واقع معصومان کوشیده اند نیاز مردم به معرفت امام زمان (عج) را در حوزه های گوناگون تامین کنند.
كتاب منتخب الاثر موضوعات مربوط به امام عصر (ج) را مطرح و برای هریک روایاتی را نقل کرده است.
مهدویت در کلام همه معصومان
- یکی از مهمترین ویژگیهای مهدویت، این است که همه معصومان از وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) شد تا شخص امام مهدی (عج) درباره این موضوع سخن گفته اند. کتاب معجم أحاديث الامام المهدی روایات هر یک از معصومان را به طور جداگانه آورده است که در این میان پیامبر اکرم (ص) با ٥٦٠ روایت، بیشترین روایت را دارد. این گستردگی روایات از یک سو نشانه اهتمام پیشوایان ما به موضوع مهدویت و زنده نگهداشتن آن و از سوی، دیگر نشانه علاقه مسلمین برای پرسش و پاسخ در این موضوع و لزوم معرفت عمیق و جزء به جزء به این حقیقت است.
راویان احادیث مهدوی
- در منابع شیعه و اهل سنت، مجموعه ای گسترده از روایات مهدوی موجود است. این روایات به وسیله حدود شصت نفر از اصحاب پیامبر(ص) نقل شده است که در کمتر موضوعی چنین بوده است. نکته مهم این که در مجموعه راویان، شخصیت های بزرگ و بی نظیر از اهل بیت پیامبر(ص) و چهره های مشهور اصحاب پیامبر وجود دارد. برخی از راویان عبارتند از:
- حضرت امام علی (شهادت ٤٠ ق)، حضرت فاطمه زهــرا (شهادت ۱۱ق)، حضرت امام حسن (شهادت ۵۰ق)، حضرت امام حسین (شهادت ۱۱ ق)، ابوذر غفاری (م۳۲ق)، سلمان فارسی (م۳۲ ق)، عمار یاسر (شهادت ۳۷ ق)، جابر بن عبدالله انصاری (م۷۸ ق) و حتی کسانی مانند عمر بن خطاب (م۲۳ق)، عثمان بن عفان (م٣٥ق) و عایشه (م۵۲ق) که در موضوع خلافت و امامت بعد از پیامبر موضعی متفاوت با اهل بیت پیامبر (ص) داشتند.
اعتبار روایات مهدویت
- از ویژگی های ارزشمند یک موضوع روایی، صحیح بودن روایاتی است که در آن موضوع نقل شده است. این ویژگی،سبب قبولی آن روایات و در نتیجه اصالت و اعتبار آن موضوع می شود. در مهدویت با توجه به فراوانی روایات و منابع کهن و اصیل، روایات صحیح فراوانی موجود است. نکته مهم این که بسیاری از بزرگان اهل سنت به صحیح بودن روایات مهدویت اعتراف کرده اند و به همین دلیل اعتقاد به قیام مهدی (عج) را از مسلمات دین و از جمله واجبات دانسته اند.
- بعضی از علمای اهل سنت در مقام دفاع از عقیده مهدویت و رد منکران این عقیده، کتاب و مقاله نوشته اند و با بیانات علمی و شواهد روایی جریان امام مهدی را از امور قطعی و غیر قابل انکار دانسته اند؛ همچون محمد صدیق مغربی که در رد گفتار ابن خلدون که تلاش کرده است روایات مهدویت را ضعیف و غیر معتبر جلوه دهد، کتابی نگاشته و به سختی از او انتقاد کرده است.
- ویژگی دیگر در روایات مهدویت تواتر آن است به این معنا که گاهی تعداد راویان یک حدیث به اندازه ای زیاد است که امکان دروغ بودن سخن آنها به صفر میرسد و در این صورت، مطمئن میشویم که آن حدیث از معصوم (ع) است. این امر، پدیده نادری است که از علمای اهل سنت بزرگانی مانند قرطبی مالکی، ابن حجر عسقلانی و سیوطی نیز به آن اعتراف کرده اند.
عرصه های مشترک حدیثی مسلمین
با مطالعه و تحقیق در منابع روایی شیعه و اهل سنت، موارد متعددی یافت می شود که همه مسلمین درباره آنها اتفاق نظر دارند. در این مجال، امکان طرح و بررسی همه آنها نیست؛ ولی بجاست نمونه هایی را یاد آور شویم . در هر نمونه روایتی از کتب اهل سنت و پس از آن، روایتی از کتب شیعه می آوریم.
1. جهانی بودن حکومت مهدی و عدالت فراگیر او
این که حکومت مهدی موعود (عج) و عدالت او همه جا را فراخواهد گرفت، مورد قبول همه مسلمین بوده است:
- پیامبر اکرم (ص) فرمود:
تملأ الأرض جوراً و ظلماً فيخرج رجل من عترتى يملك الارض، فيملأ الأرض قسطاً وعدلاً،
زمین از ستم و ظلم پر میشود. مردی از عثرت من قیام می کند و بر زمین حاکم می شود، پس زمین را از عدل و داد پر می کند. - امام باقر (ع) فرمود:
يملك القائم، يملأ الارض قسطاً وعدلاً و جوراً فيفتح الله له شرق الأرض و غربها.
قائم بر زمین حاکم میشود، زمین را از عدل و داد پر میکند و خداوند شرق و غرب عالم را برای او فتح میکند.
دقت در مضمون این گونه روایات میرساند که هم حکومت و هم عدالت مهدی، همه زمین را می گیرد؛ زیرا تعبیر الارض بدون قید، نشانه گستردگی معنای آن است.
2. نزول حضرت عیسی (ع) از آسمان
روایات اسلامی از شیعه و سنی بر این امر اتفاق دارند که در هنگام ظهور، حضرت عیسی بن مریم(ع) از آسمان فرود میآید و در نماز به امام مهدی (عج) به اقتدا می کند. این حادثه، نقطه عطفی در جریان ظهور امام عصر است.
- پیامبر اکرم (ص) فرمود:
كيف أنتم إذا نزل ابن مريم فيكم و إمامكم منكم
چگونه است حال شما وقتی که فرزند مریم از آسمان فرود آید؛ در حالی که امام شما فردی از میان شما (مسلمین) باشد؟ - پیامبر اکرم (ص) فرمود:
فينزل روح الله عيسى بن مريم فيصلى خلفه
روح الله عیسی بن مریم از آسمان فرود میآید و پشت سر او (امام مهدی (عج) نماز می خواند.
3. فرو رفتن لشکر سفیانی در سرزمین بیداء
برای ظهور امام مهدی در روایات، نشانه های فراوانی بیان شده و در مواردی از آنها بین شیعه و اهل سنت، اشتراک نظر وجود دارد؛ مانند خروج سفیانی و فرورفتن لشکرش در سرزمین پیداء بین مکه و مدینه.
- پیامبر اکرم (ص) فرمود:
لشکری آهنگ کعبه می کند. وقتی به سرزمین بیداد در آمدند زمین، همه آنها را فرو می برد. - امام باقر (ع) فرمود:
امیر لشکر سفياني (همراه لشکرش) به بیدا فرود می آید. پس منادی از آسمان ندا می دهد: «ای زمین بیدا نابود کن این قوم را» در این هنگام، زمین آنها را
در خود فرو می برد.
4. مهدی از عترت پیامبر (ص) و از نسل فاطمه (ع)
درباره نسب امام مهدی (عج) نیز اشتراک نظر وجود دارد. در روایات فراوان آمده است که آن حضرت از فرزندان فاطمه (ع) است و روشن است که این حقیقت، ادعای بسیاری از مدعیان دروغین مهدویت را باطل می کند.
- در منابع اهل تسنن آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمود:
المهدى من عترتى من ولد فاطمه مهدی از عترت من از فرزندان فاطمه است.
این روایت با همین عبارت در کتب شیعه نیز آمده است.
5. هم نام بودن مهدی با پیامبر(ص)
در روایات شیعه و سنی، امام موعود با لقب مهدی و هم نام با پیامیر معرفی شده است.
- پیامبر اکرم(ص) فرمود:
لا تذهب ولا تنقضى الدنيا حتى يملك العرب رجل من اهل بيتي بواطيء اسمه اسمی
دنیا به پایان نمی رسد تا این که مردی از اهل بیتم بر عرب حاکم شود که هم نام من است. - نیز آن حضرت فرمود:
القائم من ولدى اسمه اسمی و کنیته کنیتی و شمائله شمائلی و سنته سنتی
قائم از فرزندان من است. نام او نام من و کتیبه او كتيه من است. شمایل او همان شمایل من و سنت او همان سنت من است.
منبع: نگین آفرینش یک، محمدامین بالادستیان محمدمهدی حائری‌پور مهدی یوسفیان، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ص 86 تا 94
