نامه امام علی(ع) به اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان بعد از جنگ جمل (شعبان ۳۶ هـ)؛ تذکر به امانتداری در بیتالمال، نهی از استبداد نسبت به رعیت و تبیین مسئولیت فرماندار بهعنوان خزانهدار اموال مردم. متن عربی، ترجمه و شرح کاربردی.
نامه پنجم نهج البلاغه – هشدار درباره سوءاستفاده از بیتالمال
این نامه از امام علی(ع) به اشعث بن قیس، فرماندار آذربایجان، پس از جنگ جمل و در شهر کوفه (شعبان سال ۳۶ هجری) نوشته شده است. نامه بر مسئولیتپذیری، امانتداری و پرهیز از استبداد در حکومت تأکید میکند.
و من كتاب له (علیه السلام) إلى أشعث بن قيس عامل أذربيجان:
وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَةٌ وَ أَنْتَ مُسْتَرْعًى لِمَنْ فَوْقَكَ؛ لَيْسَ لَكَ أَنْ تَفْتَاتَ فِي رَعِيَّةٍ وَ لَا تُخَاطِرَ إِلَّا بِوَثِيقَةٍ؛ وَ فِي يَدَيْكَ مَالٌ مِنْ مَالِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْتَ مِنْ خُزَّانِهِ حَتَّى تُسَلِّمَهُ إِلَيَّ، وَ لَعَلِّي أَلَّا أَكُونَ شَرَّ وُلَاتِكَ لَكَ؛ وَ السَّلَام.
همانا مقام و کار فرمانروایی برای تو خوراک و نان نیست، بلکه امانتی است که بر گردنت نهاده شده و تو نگهبانِ کسی هستی که بالاتر از تو قرار دارد. تو حق نداری نسبت به رعیت ستم کنی و جز بر پایه سند و دستور معتبر دست به خطر و اقدام نزنی. در دست تو مالی است از مالِ خداوند عزّوجلّ و تو از خزانۀ آنی تا آن را به من بازپس دهی؛ امید دارم که من برای تو بدترین فرمانرواد نباشم. والسلام.
شرح و تبیین نکات مهم نامه
۱. مقام حکومت «طَعْمَة» یا «امانت» نیست
امام علی(ع) تأکید میکند که پستِ حکومتی و حقوق و امکاناتِ ناشی از آن «رزقِ شخصی» نیستند. فرمانروایی، فرصت کسبِ معاش شخصی نیست بلکه امانتی است اجتماعی. این نگرش، مبنای اخلاق سیاسی در سنت اسلامی را بازتاب میدهد: حاکم مسئولِ مردم است، نه مالکِ آنان یا اموالشان.
۲. مسؤولیت و اطاعت از مافوق
عبارت «أنت مسترع لمن فوقک» نشان میدهد که فرماندار در برابر امام (یا حاکم مشروع) و در واقع در برابر خدا پاسخگوست. یعنی تصمیمگیریهای او باید در چارچوب صلاحیت و دستورالعملهای بالادستی و با رعایت عدالت باشد.
۳. نهی از استبداد و سوءاستفاده در برابر مردم
جمله «لَیْسَ لَکَ أَنْ تَفْتَاتَ فِی رَعِیَّة» صریحاً فرماندار را از ستم، خودسرى و اِعمالِ قدرت نامحدود بر مردم بازمیدارد. حاکم حق ندارد از مردم مالی یا حقوقی را به ناحق بستاند یا با خشونت و اجحاف رفتار کند.
۴. محدودیت در اقدامات پرخطر: «ولا تُخاطِر إِلّا بِوَثیقَة»
این بند حاکی از الزام به احتیاط، مدارک و مراجع قانونی پیش از اقدام به کارهای پرمخاطره یا هزینهزا است. یعنی هر تصمیمی که میتواند تبعات گسترده داشته باشد باید مبتنی بر دلیل، سند یا دستور معتبر باشد.
۵. بیتالمال «ملک الله» و نقش خزانهدار
امام اشاره میکند که منابع مالی تحت مدیریت فرماندار، «مَالُ اللَّه» است و فرماندار تنها خازنی است تا آن را تحویل دهد. این دیدگاه، مسئولیت شرعی و اخلاقی را نسبت به بیتالمال تشدید میکند: هرگونه تصرف نامشروع در اموال عمومی خیانتی آشکار است.
۶. لحن مهربانانه و امید به عدالتِ متقابل
پایان نامه با عبارتی نرم «ولعلّی ألّا أَکُون شَرَّ وُلاتِکَ لَک» همراه است که نشان میدهد امام علی(ع) با وجود هشدارها و تذکرات، تمایل دارد رابطهای عادلانه و به دور از ستم بین حاکم و فرماندار برقرار شود؛ یعنی خواستار این است که او (امام) بدترین حاکم برای اشعث نباشد، بیان ملایمتی که هم اخطار است و هم دعوت به همکاری عادلانه.
جمعبندی
این نامه نمونهای کوتاه اما بسیار روشن از اصول حکمرانی عادلانه در منظومه فکری امام علی(ع) است:
- حکومت امانت است، نه وسیله کسبِ منافع شخصی.
- حکومتگران موظف به رعایت حقوق مردم و پاسخگویی در برابر قانون و مافوقاند.
- بیتالمال ملک مشترک است و هرگونه تصرفِ نامشروع خیانت به جامعه است.
- پیش از اقدامات بزرگ و پرخطر، باید اسناد و ضمانتهای لازم موجود باشد.
- تذکر و هشدار میتواند با لحنِ انسانی و محترمانه بیان شود تا همکاری و عدالت حفظ شود.
