نامه ششم نهج البلاغه: نامه امام علی(ع) به معاویه
این نامه که از امام علی(ع) به معاویه نوشته شده و پس از جنگ جمل در سال ۳۶ هجری توسط جُرَیر بن عبدالله فرستاده شد، به دلایل مشروعیت حکومت امام، معنا و رسم بیعت و نیز پاسخ به اتهامات مربوط به واقعه عثمان میپردازد.
“إِنَّهُ بَايَعَنِي الْقَوْمُ الَّذِينَ بَايَعُوا أَبَا بَكْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ عَلَى مَا بَايَعُوهُمْ عَلَيْهِ، فَلَمْ يَكُنْ لِلشَّاهِدِ أَنْ يَخْتَارَ وَ لَا لِلْغَائِبِ أَنْ يَرُدَّ؛ وَ إِنَّمَا الشُّورَى لِلْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ فَإِنِ اجْتَمَعُوا عَلَى رَجُلٍ وَ سَمَّوْهُ إِمَاماً كَانَ ذَلِكَ لِلَّهِ رِضًا، فَإِنْ خَرَجَ عَنْ أَمْرِهِمْ خَارِجٌ بِطَعْنٍ أَوْ بِدْعَةٍ رَدُّوهُ إِلَى مَا خَرَجَ مِنْهُ، فَإِنْ أَبَى قَاتَلُوهُ عَلَى اتِّبَاعِهِ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَلَّاهُ اللَّهُ مَا تَوَلَّى. وَ لَعَمْرِي يَا مُعَاوِيَةُ لَئِنْ نَظَرْتَ بِعَقْلِكَ دُونَ هَوَاكَ لَتَجِدَنِّي أَبْرَأَ النَّاسِ مِنْ دَمِ عُثْمَانَ وَ لَتَعْلَمَنَّ أَنِّي كُنْتُ فِي عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلَّا أَنْ تَتَجَنَّى فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَكَ، وَ السَّلَام.”
همانا مردمی که با من بیعت کردند، همان کسانیاند که با ابوبکر و عمر و عثمان نیز بر همان چیزی که با آنان بیعت کرده بودند بیعت کردند. پس هر کس حاضر در بیعت (شاهد) نیست که دیگری را انتخاب کند و هر غایبی هم نمیتواند بیعتِ مردم را بازگرداند.
شورا اختصاص به مهاجران و انصار دارد؛ اگر بر مردی اجتماع کردند و او را امام خواندند، آن (انتخاب) مورد رضای خداست. اگر کسی از دستورشان خارج شود، چه به طعن و چه به بدعت، او را به حالتی بازمیگردانند که از آن بیرون آمده؛ و اگر امتناع ورزد، بر او میجنگند چون به راه مؤمنان نپیوسته و خدا او را واگذارده است.
به جانم سوگند ای معاویه، اگر با عقل و نه هوا و هوس بنگری، خواهی دید که من از همه مردم نسبت به خون عثمان بیگناهترم؛ و بدانی که من از آن ماجرا کنارهگیر بودم، مگر آنکه تو به خلاف پردازی و حق را بپوشانی. والسلام.
نکات کلیدی
- اصالت بیعت و حضور مردم:
امام علی(ع) تأکید میکند که مشروعیت خلافت مبتنی بر بیعت جمعی است و نه تصمیم فردی یا بازپسگیری توسط غایب. - مرجعیت شورا (شورای مهاجرین و انصار):
«الشورى للمهاجرین والأنصار»؛ نقش کلیدی شورا در تعیین امام و مشروعیت سیاسی تأکید شده است. - بازگرداندن متمرد و قتال در صورت امتناع:
افرادی که خارج از نظم عمل کنند ابتدا بازگردانده میشوند و در صورت امتناع، مجازات خواهند شد تا نظم عمومی حفظ شود. - دفاع از بیگناهی نسبت به قتل عثمان:
امام خود را از آن واقعه پاک و منزوی نشان میدهد و بر بیگناهی خود تأکید میکند. - لحن قاطع و دعوت به انصاف:
نامه هم استدلالی و قاطع است و هم توصیه به انصاف و نگاه عقلانی به مسائل دارد.
جمع بندی نامه ۶ نهج البلاغه
- حکومت امانت است و نه وسیله کسب منفعت شخصی.
- بیعت جمعی و نقش شورا پایه مشروعیت سیاسی است.
- رعایت حقوق مردم و عدالت مقدم بر منافع فردی است.
- پاسخهای استدلالی و روشن میتواند اختلافات سیاسی را کاهش دهد.
