شرح خطبه ۵ نهج البلاغه از امام علی(ع): توصیه به پرهیز از فتنه، دعوت به وحدت و تبیین فلسفه سکوت پس از ماجرای سقيفه. بیانی از شجاعت، بصیرت و علم امام علی(ع) درباره حقیقت حکومت و آرامش در برابر ناملایمات.
شرح خطبه ۵ نهج البلاغه – پرهیز از فتنه و فلسفه سکوت امام علی(ع)
پس از وفات پیامبر اسلام(ص) و رخداد سقیفه، عباس عموی پیامبر و ابوسفیان بن حرب نزد امام علی(ع) آمدند و پیشنهاد دادند با ایشان برای خلافت بیعت کنند. امام(ع) در پاسخ، خطبهای ایراد فرمود که هم حاوی هشدار نسبت به فتنه و تفرقه است و هم نشاندهنده اخلاق، علم و بینش عمیق او نسبت به شرایط زمانه.
۱. پرهیز از فتنه و تفرقه
امام علی(ع) فرمود:
«أَيُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِيقِ الْمُنَافَرَةِ وَ ضَعُوا تِيجَانَ الْمُفَاخَرَةِ أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ بِهَا آكِلُهَا وَ مُجْتَنِي الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِينَاعِهَا كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ.»
یعنی:
ای مردم، امواج فتنهها را با کشتیهای نجات در هم شکنید. از راه اختلاف و دشمنی دوری کنید و تاجهای برتریجویی را از سر فرو نهید.
رستگار است کسی که یا برای حق برخیزد، یا در سکوت، مردم را آسوده گذارد.
امام(ع) در ادامه، حکومت غاصبانه پس از پیامبر را چنین توصیف میکند:
«این گونه زمامداری، چون آب بدطعم و لقمهای گلوگیر است. کسی که میوه نارس را بچیند، همانند کشاورزی است که در زمین دیگران بذر میپاشد.»
این بیان کنایه از آن است که خلافت پیش از زمان خود و بهدست ناحق به چنگ آمده است؛ نتیجهاش چیزی جز فتنه، تفرقه و سستی در امت نخواهد بود.
۲. فلسفه سکوت امام علی(ع)
سپس امام(ع) در ادامه میفرماید:
خُلقه و علمه:
فَإِنْ أَقُلْ يَقُولُوا حَرَصَ عَلَى الْمُلْكِ وَ إِنْ أَسْكُتْ يَقُولُوا جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ! هَيْهَاتَ، بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي، وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ، بَلِ انْدَمَجْتُ عَلَى مَكْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمْ اضْطِرَابَ الْأَرْشِيَةِ فِي الطَّوِيِّ الْبَعِيدَة.
یعنی:
اگر سخن بگویم، میگویند بر حکومت حریص است؛ و اگر سکوت کنم، مرا ترسو و هراسناک از مرگ میپندارند!
هرگز چنین نیست. سوگند به خدا، انس و علاقه فرزند ابیطالب به مرگ در راه خدا، بیش از علاقه کودک به پستان مادر است.
امام(ع) در ادامه علت سکوت خود را چنین بیان میکند:
«من از اسرار و حقایق نهفتهای آگاهام که اگر آنها را بر زبان آورم، شما همانند طناب در چاهی عمیق، از ترس و حیرت به لرزه میافتید.»
این بخش از خطبه، نشاندهنده ژرفنگری و بصیرت امام علی(ع) است. او فتنه را بهخوبی میشناخت و میدانست که سخن گفتن در آن شرایط، جز شعلهورتر کردن آتش اختلاف نتیجهای ندارد.
نتیجه گیری
امام علی(ع) در خطبه ۵ نهج البلاغه، همگان را به وحدت، دوری از فتنه، فروتنی و بصیرت در برابر نفاق سیاسی دعوت میکند.
او با آگاهی از حق خود در خلافت، برای حفظ اصل اسلام سکوت میکند و این سکوت، نشانه ترس نیست بلکه اوج شجاعت و درک موقعیت است.
