در حکمت هفتم نهج البلاغه، امام علی (علیهالسلام) صدقه را «داروی شفابخش» میخواند و یادآور میشود که اعمال نیک و بد انسان در آخرت مجسم میشوند. این سخن عمیق، پیوندی میان اخلاق، اقتصاد و معنویت برقرار میسازد و راه درمان دردهای فردی و اجتماعی را در انفاق و نیکوکاری میبیند.
حکمت هفتم
وَ الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ، وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِي عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِي [آجِلِهِمْ] آجَالِهِمْ.
شناخت ارزشها (اخلاقی و اقتصادی):
صدقه دادن داروی ثمربخش است و کردار بندگان در دنیا، فردا در پیش روی آنان جلوهگر است.
شرح حکمت ۷ نهج البلاغه
۱. آثار صدقه:
امام علی (علیهالسلام) در این حکمت به دو موضوع تأثیرگذار در زندگی مادی و معنوی اشاره میکند:
- نخست: «صدقه (کمک به نیازمندان) داروی شفابخش است» (الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ).
در قرآن و روایات اسلامی اهمیت و تأثیر انفاق و صدقه بر نیازمندان بارها تأکید شده و یکی از مهمترین حسنات شمرده شده است. تعبیر به «دواء» (دارو) و «منجح» (مؤثر و شفابخش) نشان میدهد که صدقه هم درمانگر بیماریهای فردی است و هم آسیبهای اجتماعی را کاهش میدهد.
صدقه شامل هرگونه بخشش نیست، بلکه آن بخششهایی است که با قصد قربت انجام شود؛ چه واجب (مثل زکات)، چه مستحب (مثل انفاق فیسبیلالله)، یا حتی جنبه شخصی و اجتماعی داشته باشد (مانند کمک به یتیمان، ساخت بیمارستان یا دارالایتام).
صدقه به صورت حسّی و معنوی اثر دارد: بیماران و محرومان از آن بهرهمند میشوند و از سوی دیگر، باعث آرامش روحی و رشد معنوی میشود. در حدیثی از پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) آمده:
«دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَرُدُّوا أَبْوَابَ الْبَلاَءِ بِالدُّعَاءِ»
بیماران خود را با صدقه درمان کنید و درهای بلا را با دعا ببندید.
همچنین امام کاظم (علیهالسلام) فرمود:
«داوِهِمْ بِالصَّدَقَةِ فَلَیْسَ شَیْءٌ أَسْرَعَ إِجَابَةً مِنَ الصَّدَقَةِ وَلاَ أَجْدَى مَنْفَعَةً عَلَى الْمَرِیضِ مِنَ الصَّدَقَة»
آنها را با صدقه درمان کن، زیرا چیزی سریع الاجابهتر و مفیدتر برای درمان بیماران از صدقه نیست.
۲. تجسم اعمال در آخرت:
دومین نکته: «اعمال بندگان در این جهان زودگذر، در قیامت پیش روی آنان مجسم میشود» (وَأَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجَالِهِمْ).
این بیان اشاره به تجسم اعمال در قیامت دارد؛ یعنی هر عمل نیک یا بد در روز قیامت به شکل محسوس مجسم میشود. مثلاً نماز به شکل انسانی زیبا و صالح و ظلم و ستم به صورت دود سیاه و خفقانآور ظاهر میشود و انسانها کنار اعمال خود قرار میگیرند.
در قرآن نیز آیات زیادی درباره تجسم اعمال آمده است، مانند سوره «زلزال»:
«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرًّا یَرَهُ»
هر کس به اندازه سنگینى ذرهای کار نیک کند آن را میبیند و هر کس به قدر ذرهای کار بد کند نیز آن را خواهد دید.
نکته:
- تعبیر صحیح «آجلهم» است نه «آجالهم»، زیرا «عاجل» به معنای چیز موجود (دنیا) و «آجل» به معنای مدتدار (آخرت) است.
- بسیاری از نسخههای نهجالبلاغه این اصلاح را رعایت کردهاند و با مقابله معنایی، مفهوم کاملاً روشن است.
جمعبندی
در این حکمت کوتاه و ژرف، امیرالمؤمنین علی (علیهالسلام) دو اصل حیاتی در مسیر تعالی انسان را یادآور میشود:
- صدقه داروی شفابخش روح و جسم است.
امام با تعبیر زیباى «دَواءٌ مُنْجِحٌ» به ما میآموزد که صدقه نهتنها زخمهای فقر و نیاز را در جامعه درمان میکند، بلکه در درون انسان نیز آثار شفابخش دارد. صدقه دل را نرم میکند، غرور را میشوید، و روح انسان را از وابستگی به دنیا پاک میسازد. به تعبیر روایات، صدقه «بلا را دفع و بیماری را درمان میکند». - اعمال انسان در آخرت مجسم میشوند.
امام در ادامه میفرماید که کارهای انسان در دنیا، در آخرت در برابر چشمانش ظاهر میشوند. هیچ عملی نابود نمیشود؛ بلکه به صورتی محسوس و عینی بازمیگردد. نیکیها به چهرهای زیبا و آرامبخش درمیآیند و بدیها در هیأت آتش و تاریکی جلوه میکنند. این اصلِ «تجسم اعمال» در حقیقت تجلی عدل الهی است؛ زیرا انسان در آخرت با نتیجه واقعی اعمال خود روبهرو میشود، نه با مجازات یا پاداشی قراردادی.
امام علی (ع) در این سخن، میان دنیا و آخرت، اخلاق و اقتصاد، و جسم و روح پیوندی عمیق برقرار میکند. او میفرماید: هر عمل خیر در دنیا، چون صدقه، دو اثر دارد:
یکی در همین زندگی که آرامش و سلامت میآورد، و دیگری در آخرت که به صورت نوری آشکار در برابر انسان تجسم مییابد.
بنابراین، نهجالبلاغه ما را به اقتصادی معنوی و اخلاقی فرا میخواند که در آن، انفاق و نیکوکاری سرمایهای برای ابدیت است.
