شرح حکمت ۵ نهج البلاغه از امام علی(ع): ارزش علم، ادب و تفکر در زندگی انسان. دانشی که میراثی گرانبهاست، آدابی که زینتی جاودان است و اندیشهای که آیینه حقیقت است. تحلیلی اخلاقی، اجتماعی و معنوی از سخنان امام علی(ع).
شرح حکمت ۵ نهج البلاغه
علم، ادب و تفکر از دیدگاه امام علی (ع)
در حکمت پنجم نهج البلاغه، امام علی(ع) سه ویژگی بنیادین انسان را معرفی میکند که اساس رشد اخلاقی، اجتماعی و معنویاند: دانش، ادب و تفکر.
امام میفرماید:
«الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ، وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ، وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ.»
یعنی:
دانش میراثی گرانبهاست، آداب زیورهایی همواره تازه، و تفکر آیینهای شفاف است.
۱. علم؛ میراثی گرانبها و ماندگار
امام علی(ع) میفرماید: «الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ»؛ یعنی دانش برترین میراث انسان است. علم و دانش میراثی است که هرگز کهنه نمیشود و به نسلها ارزش میبخشد.
پیامبر اکرم(ص) نیز در حدیثی میفرماید:
«إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الأَنْبِیَاءِ… فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ.»
دانشمندان وارثان پیامبراناند، زیرا پیامبران ثروت مادی باقی نمیگذارند، بلکه علم و معرفت را به ارث مینهند.
پس هرکس از این دانش بهره گیرد، بهرهای عظیم برده است.
برخی مفسران گفتهاند واژهی «وراثت» در اینجا به معنای دانشی است که انسان بدون زحمت مستقیم به دست میآورد؛ مانند علمی که از استاد به شاگرد منتقل میشود. بااینحال، تفسیر اصلی همان است که علم، بهترین یادگار انسان در دنیاست.
۲. ادب؛ زینتی جاودانه
در ادامه امام(ع) میفرماید: «وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ»؛
یعنی آداب و اخلاق نیک، همچون لباسهای زیباییاند که هرگز کهنه نمیشوند.
منظور از آداب، فضایل اخلاقی و اجتماعی است؛ مانند تواضع، امانتداری، صداقت، خوشرفتاری، و مهربانی.
چنین صفاتی در حقیقت، لباس درونی و زینت همیشگی انسان هستند؛ برعکس لباس ظاهری که فرسوده میشود.
امیر مؤمنان(ع) میفرماید:
«کَفاکَ أدَباً لِنَفْسِکَ اجْتِنابُ ما تَکْرَهُهُ مِنْ غَیْرِکَ»
یعنی: برای داشتن ادب همین بس که از آنچه برای دیگران نمیپسندی، خودداری کنی.
در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است که پدرم مرا به سه چیز ادب کرد:
۱. کسی که با رفیق بد همنشین شود، در امان نخواهد بود.
۲. کسی که گفتارش را مهار نکند، پشیمان میشود.
۳. کسی که به مکانهای آلوده برود، متهم خواهد شد.
ادب، بزرگترین سرمایه اجتماعی است؛ زیرا انسان مؤدب، حتی بدون حسب و نسب خانوادگی، در جامعه مورد احترام است. چنانکه امام علی(ع) فرمود:
«الاْدَبُ یُغْنِی عَنِ الْحَسَبِ»
یعنی ادب، انسان را از افتخارات خانوادگی بینیاز میکند.
۳. تفکر؛ آیینهای شفاف برای شناخت حقیقت
در پایان امام(ع) میفرماید: «وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ»؛
یعنی تفکر، آیینهای زلال است که حقایق را آشکار میکند.
تفکر، نیرویی درونی است که ذهن انسان را از مقدمات به نتایج میبرد. اگر اندیشه از آلودگی هوا و هوس پاک باشد، همچون آیینهای شفاف، چهرهی حقیقت را بازمیتاباند.
در روایات اسلامی، تفکر برترین عبادت دانسته شده است.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
«لاَ عِبَادَةَ كَالتَّفَكُّرِ فِی صَنْعَةِ اللَّهِ»
هیچ عبادتی برتر از اندیشیدن در آفرینش خدا نیست.
و امام صادق(ع) میفرماید:
«تَفَكُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ»
یک ساعت اندیشیدن، بهتر از یک سال عبادت است.
تفکر، سرچشمهی تمام نیکیها و پیشرفتهاست. قرآن کریم نیز میفرماید:
«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا»
(سبأ، آیه ۴۶)
یعنی: من شما را تنها به یک چیز دعوت میکنم؛ برای خدا قیام کنید، دو نفر دو نفر یا بهصورت فردی، سپس بیندیشید.
جمعبندی
در حکمت ۵ نهج البلاغه، امام علی(ع) سه گوهر گرانبها را به انسان معرفی میکند:
- علم، میراثی ارزشمند که از انبیا و عالمان به ما رسیده است.
- ادب، زینتی پایدار که شخصیت انسان را میسازد.
- تفکر، آیینهای زلال که حقیقت را آشکار میکند.
هر سه، پایههای رشد انسان در مسیر اخلاق، ایمان و کمالاند.
